Defensie passeerde de Kamer voor een nieuwe radar in Herwijnen

De inwoners van het Gelderse Herwijnen vinden het wel genoeg: er staat al een KNMI-radar op steenworp afstand van het dorp en bovendien is er vanaf de Waal veel scheepsverkeer met bijbehorende radars. ‘Herwijnen heeft zijn portie radars wel gehad,’ klinkt het steevast vanuit het Betuwedorp.

Daarom protesteren de dorpelingen al vier jaar tegen de komst van een defensieradar in hun dorp, die de oude in Nieuw-Milligen moet vervangen. Na een reeks inspraakavonden die eerder deden denken aan een overheidsmonoloog en druk vanuit Den Haag op de lokale gemeenteraadsleden was de maat vol: er werd in de gemeenteraad West Betuwe unaniem tegen de komst van een defensieradar gestemd. Ook het voltallige college B&W schaarde zich achter het protest.

Maar in 2019 kwam de staatssecretaris van Defensie, Barbara Visser (VVD), precies een maand voor het zomerreces met een Kamerbrief: het kabinet zou gebruik gaan maken van de rijkscoördinatieregeling (RCR), en kon zo – op gronden van nationaal belang – de stem van de gemeenteraad overrulen. Terwijl de gemeenteraadsleden was beloofd dat Defensie niets zou doordrukken. ‘Dat steekt mij,’ zegt Ad van Krieken, die als CDA-raadslid tegenstemde. ‘Defensie beloofde onze stem serieus te nemen. Het voelde alsof ze dat alleen deden, wanneer we met ze meestemden.’

In de Kamerbrief is te lezen dat zowel de Eerste als Tweede Kamer moet instemmen met de rijkscoördinatieregeling, maar als ze binnen vier weken – in dit geval vlak voor het zomerreces – geen bezwaar maken wordt dit opgevat als toestemming. Bij geen gehoor, rechtdoor.

De raadsleden gaven zich nog niet gewonnen. Ze trokken aan de bel bij hun Haagse partijgenoten en met succes: één dag voor de deadline vroeg Joël Voordewind (CU) een debat aan voor na het zomerreces. Toen debatteerde de Kamer over de radar in Herwijnen, maar bracht geen stem uit over de rijkscoördinatieregeling. In plaats daarvan besloot de Kamer de motie aan te houden, om er later over te stemmen.

Dat gebeurde pas in februari 2021, een jaar nadat het kabinet – ondanks het ontbreken van toestemming van de Tweede Kamer – de rijkscoördinatieregeling had gepubliceerd in de Staatscourant, waarin nieuwe regelgeving en genomen besluiten bekend worden gemaakt. Zo duwde het kabinet de regeling erdoor zonder toestemming van de Kamer af te wachten.

Uit Wob-documenten blijkt dat hierover intern bij Defensie discussie ontstond. ‘Is de staatssecretaris gerechtigd de RCR in te zetten? Dat is de hamvraag,’ mailt een medewerker van de Bestuursstaf van Defensie. ‘Het gegeven is nog steeds onduidelijk, ook voor de griffiers, of de Tweede Kamer nou groen licht heeft gegeven of niet.’

Het ministerie van Defensie laat Vrij Nederland weten de rijkscoördinatieregeling als geldig te zien: de Tweede Kamer heeft er immers over gesproken. Op de vraag of de staatssecretaris – dat is nu Christophe van der Maat (VVD) – het spreken over een onderwerp in de Tweede Kamer gelijkschakelt aan toestemming geven laat het ministerie weten dat er ‘meer is gebeurd dan alleen spreken over’ en verwijst naar een afgewezen motie van Sadet Karabulut (SP) en John Kerstens (PvdA). Deze motie riep op ‘het militair radarstation niet in Herwijnen te plaatsen en op zoek te gaan naar een andere locatie’. Het gebrek aan meerderheid voor deze motie interpreteert het ministerie ‘vanzelfsprekend’ als groen licht.

Wat Defensie bij het selectieve citaat uit de Kamerbrief niet vermeld, is dat deze motie ging over het ‘verlies van vertrouwen’ door lokale bewoners, en niet over het uitspreken van steun (of afkeuring) voor de toepassing van de rijkscoördinatieregeling als middel om de locatie Herwijnen te realiseren.

Hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans van de Universiteit Leiden gaat er niet in mee: ‘Van stilzwijgende goedkeuring na verloop van vier weken kan door het debat geen sprake zijn. Dat de Tweede Kamer ‘vergeten’ is het weer op te pakken doet daar niets aan af, er is geen groen licht gekomen voor de RCR.’

Tot deze conclusie komt ook zijn collega Michiel de Vries van de Radboud Universiteit die constateert dat de regeling zonder deze toestemming ‘formeel niet geldig is’. Volgens hem is het nu aan de Tweede Kamer dit te corrigeren: ‘Daar ligt de bal’.

Collega Herman Bröring, hoogleraar bestuursrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen, is ook kritisch, met name op de Tweede Kamer. Volgens hem verdient juist een stevig middel als de rijkscoördinatieregeling kritische Kamerogen. ‘Want je neemt als kabinet dan feitelijk het bestuur over, daar moet je terughoudend in zijn.’

Hij wijst erop dat er door een afwezige Kamer een ‘bijzondere casus’ is ontstaan. Want hoewel met het ontbreken van expliciete toestemming de RCR staatsrechtelijk niet goed is verlopen, heeft het doorduwen van het kabinet wel voor een nieuwe bestuursrechterlijke realiteit gezorgd. ‘De besluiten die hierna zijn genomen, zijn ondanks de staatsrechtelijke onzorgvuldigheid niet per se onrechtmatig.’

Begin deze maand – weer één maand voor het reces – stuurde Defensie eindelijk het onderzoek (gedateerd op 22 januari 2022) naar alternatieve locaties in Herwijnen richting de Tweede Kamer. De conclusie: ‘Er is onvoldoende perspectief om binnen afzienbare tijd te komen tot een kansrijke en meer geschikte locatie dan Herwijnen.’ En dus wordt de rijkscoördinatieregeling wat betreft het kabinet doorgezet.

‘Zo gaat het de hele tijd,’ verzucht bewoner en initiatiefnemer van de Stichting Niet Nog Een Radar in Herwijnen, Ruben van der Horst. ‘Maanden hoor je niets, wordt er niet gereageerd op mailtjes of verzoeken om vervolgens ineens te horen dat het echt niet anders kan.’

OC Spit benaderde de partijen die in 2019 een debat aanvroegen en in verweer kwamen tegen de radar. Maar die geven nu niet thuis. Het CDA, GroenLinks en D66 konden niet vertellen wat hun standpunt is.

ChristenUnie laat op de valreep weten ‘nog niet toe te zijn aan een finaal standpunt over de radar in Herwijnen. Er volgt nog een debat, daarna moet de fractie een definitief besluit nemen’. Op de vraag wat ze ervan vinden dat het kabinet de Kamer heeft gepasseerd met de rijkscoördinatieregeling volgt geen concreet antwoord.

‘Toch raar dat je het eerst als Kamer agendeert, en vervolgens op zijn beloop laat. Mensen krijgen dan verwachtingen. Dit helpt echt niet in het politieke vertrouwen,’ zegt professor Bröring.

Jasper van Dijk van de SP, een van de partijen die in verweer kwam, acht zich als Kamerlid gepasseerd en laat weten dat de ‘Tweede Kamer nu de tanden moet laten zien. Ik wil zo snel mogelijk een debat, al vrees ik dat de coalitie gaat meebuigen met de regering.’

‘De Kamer is staatsrechtelijk niet zo adequaat geweest. Dan roepen Kamerleden wat om een achterban met regionale stemmers te bedienen, trekken ze aan de bel en doen ze een beetje zodat men het idee krijgt dat ze voor je opkomen, maar er spelen ook andere nationale partij- en coalitiebelangen,’ stelt Bröring.

In deze onduidelijkheid zit de frustratie, vertelt CDA-raadslid in gemeente West Betuwe Ad van Krieken. ‘Eerst zegt Defensie: als de gemeenteraad tegenstemt gaan we niet doordrukken. Gebeurt toch. Dan zegt de minister van Defensie (destijds Ank Bijleveld van het CDA, red.) in een Zoomsessie dat ze de moties gaan uitvoeren. Doen ze niet.’ Van Krieken voelt zich ‘voor de mal gehouden’.

‘Herkenbaar,’ vindt Bröring. ‘Deze onduidelijke communicatie zie je ook bij windmolenparken, dan worden plots definities toch even geherinterpreteerd of normen aangepast omdat het project gewoon door moet gaan. Men durft hierin niet eerlijk te zijn en dáár worden mensen juist boos van.’

Het steekt de bewoners dat ze ondanks de koninklijke route – brieven, bezwaren en gesprekken – de deur in het gezicht krijgen: ‘We zijn niet met een tractor dingen omver gaan rijden. We hebben gelijk gekregen van de gemeenteraad, de provincie, het parlement en toch word je weggeblazen,’ zegt bewoner Ruben van der Horst cynisch. ‘Je wint, en toch verlies je. Zo voelt het.’

Hoe nu verder is de vraag die voorlopig boven de markt hangt. De Tweede Kamer debatteert 29 juni weer over de radar.

Dit onderzoek verscheen ook bij Vrij Nederland.